Pomnik Kopernika na Rynku Staromiejskim
Symbol związków Torunia z Kopernikiem
Najważniejszym i najbardziej znanym obiektem upamiętniającym w Toruniu Mikołaja Kopernika jest pomnik astronoma stojący od 1853 roku w południowo-wschodniej części Rynku Staromiejskiego.
Odlana z brązu statua o wysokości 2,6 m prezentuje odzianego w togę uczonego, który trzyma w lewej ręce przyrząd astronomiczny zwany sferą armilarną a palcem prawej dłoni wskazuje na niebo. Na granitowym cokole wyryta jest od frontu łacińska inskrypcja: Nicolaus Copemicus Thorunensis. Terrae motor, Solis Caelique stator, która w polskim tłumaczeniu brzmi: Mikołaj Kopernik, torunianin. Ruszył Ziemię, wstrzymał Słońce i Niebo. Podstawę pomnika stanowi studzienka z rzeźbą delfina, z którego pyska wypływa woda.
Historia powstania toruńskiego monumentu jest opowieścią wykraczająca poza czas przygotowania samego dzieła. Już 11 maja 1809 roku, w czasie gdy wojska austriackie oblegały Warszawę, przebywająca w Toruniu Rada Stanu Księstwa Warszawskiego podjęła z inicjatywy Stanisława Staszica decyzję o wzniesieniu pomnika Kopernika na Rynku Starego Miasta. 20 września tego roku odbyła się nawet uroczystość wmurowania kamienia węgielnego, prowadzona przez Antoniego Gliszczyńskiego, prefekta Departamentu Bydgoskiego. Realizację ambitnego planu przerwał upadek Księstwa Warszawskiego i przejęcie Torunia przez Królestwo Prus, do czego doszło w 1815 roku. Dopiero po upływie dwóch dekad inicjatywę upamiętnienia astronoma w Toruniu podjęli ponownie przedstawiciele miejscowej społeczności niemieckiej.
W 1839 roku, w dniu 19 lutego, a więc w rocznicę urodzin Kopernika, powołano w Toruniu stowarzyszenie o nazwie Denkmalverein (później znane jako Coppernicus-Verein), które postawiło sobie za cel budowę pomnika Mikołaja Kopernika. Wśród 12 członków zakładających to stowarzyszenie znalazł się ówczesny burmistrz Torunia Karl Popławski, przewodniczący Rady Miejskiej - kupiec Johann Michael Schwartz, zasiadający w Radzie producent pierników Gustav Weese i jego młodszy brat lekarz dr Karl Weese, dyrektor gimnazjum toruńskiego dr Ludwig Lauber i profesor gimnazjum dr Rudolf Brohm, komendant twierdzy toruńskiej von Petersdorff oraz duchowny ewangelicki Gessel. Na przewodniczącego towarzystwa wybrano burmistrza Popławskiego. Stowarzyszenie planowało odsłonić monument już w 1843 roku, z okazji trzysetnej rocznicy śmierci astronoma, jednak brak wystarczających środków finansowych i szereg innych niesprzyjających okoliczności opóźnił ten plan.
Dopiero w 1849 roku berliński rzeźbiarz Christian Friedrich Tieck zdołał ukończyć model rzeźby. Rok później w ludwisarni Fischerów w Berlinie wykonano jej odlew w brązie. Prace przy cyzelowaniu odlewu trwały jeszcze do listopada 1851 roku. Między 12 a 14 lutego następnego roku rzeźbę przewieziono koleją z Berlina do Bydgoszczy, a 16 lutego konno przetransportowano do Torunia, gdzie spoczęła tymczasowo w kruchcie staromiejskiego kościoła ewangelickiego. 28 czerwca 1853 roku, przy południowo-wschodnim narożniku Ratusza, tam, gdzie w 1809 roku położono kamień węgielny, odbyło się uroczyste wmurowanie aktu erekcyjnego pomnika. We wrześniu tego samego roku dotarł do Torunia cokół z polerowanego granitu śląskiego, wykonany we Wrocławiu według projektu berlińskiego architekta Johanna Stracka. U jego podstawy ustawiono kamienne ławy i nieckę studzienki, która nawiązywała do legendy przypisującej Kopernikowi założenie w Toruniu wodociągów.
Wreszcie 25 października 1853 roku odbyła się podniosła uroczystość odsłonięcia pomnika Mikołaja Kopernika. Była ona nie tylko hołdem dla wielkiego astronoma, ale także manifestacją poczucia dumy torunian z faktu, że wybitny uczony pochodził właśnie z ich miasta. Monument przez długi czas trwał w nienaruszonym stanie. Dopiero w okresie międzywojennym rozbudowa linii tramwajowej spowodowała rozebranie studzienki, którą przywrócono przy okazji prac renowacyjnych w 2003 roku. Odkryto wówczas wielką ciekawostkę – niezauważony wcześniej cieniutki wąs nad ustami astronoma.
Pomnik Kopernika jest od ponad 170 lat jedną z najważniejszych ikon Torunia, tłem niezliczonych rodzinnych i wycieczkowych fotografii, charakterystycznym punktem spotkań i miejscem uroczystych obchodów urodzin astronoma, w czasie których u stóp cokołu składają wieńce przedstawiciele władz miasta i Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Zgodnie z lokalną tradycją kultywowaną od kilkudziesięciu lat, monument corocznie otrzymuje inne przebranie na czas studenckich juwenaliów, bywa także dekorowany przy innych okazjach. Jest fizycznym znakiem przypominającym o dziedzictwie kopernikańskim i symbolem pamięci mieszkańców Torunia o ich najzacniejszym rodaku.
