Portret gimnazjalny Kopernika

W Sali Mieszczańskiej toruńskiego Ratusza Staromiejskiego można zobaczyć portret Kopernika z drugiej połowy XVI wieku. To najbardziej znany na świecie obraz przedstawiający tę niezwykłą postać.

Portret przedstawia Mikołaja Kopernika w wieku około 35–40 lat. Uczony ukazany został jako postać o wyrazistych rysach oraz długich, ciemnych i falistych włosach. Charakterystyczne jest ujęcie oczu, z których lewe znajduje się niżej od prawego, co świadczy o pewnych niedociągnięciach warsztatowych u malującego. Ubiór uczonego stanowi czarna sutanna z widocznym białym rąbkiem koszuli oraz czerwony kubrak bez rękawów, podbity białym futerkiem, widocznym przy kołnierzu i ramionach. Tło portretu jest popielate o ciepłym odcieniu.

Obraz namalowany został temperą z olejnymi laserunkami na podobraziu, który tworzą trzy deski dębowe o bardzo nierównej powierzchni. Najprawdopodobniej oglądamy współcześnie okrojoną (dosłownie) część większego dzieła, bowiem dolna krawędź malowidła nosi ślady drobnych uszkodzeń drewna. Mogły one powstać przy odpiłowaniu niższej partii obrazu. Jeden z toruńskich badaczy zajmujących się historią portretu, Józef Flik, sugerował nawet, że pierwotny format obrazu obejmował postać Kopernika z dostrzegalną lewą ręką, trzymającą konwalię, założoną na prawą rękę, a więc w ujęciu podobnym do wizerunku autorstwa Tobiasa Stimmera umieszczonego w drugiej połowie XVI wieku w obudowie zegara astronomicznego katedry w Strasburgu.

W latach 1946–1948 portret został poddany konserwacji. Po lewej stronie obrazu wstawiono nową deskę dębową, uzupełniono też brakujący fragment deski u góry po prawej stronie, nad głową astronoma. Przy tej okazji podjęto próby ustalenia daty powstania malowidła. Konserwator Bohdan Marconi uznał, że doszło do tego między 1540 a 1560 rokiem, z kolei Leonard Torwirt wydatował obraz na pierwszą połowę XVI wieku, sugerując jednocześnie, że dzieło mogło powstać w kręgu wybitnego renesansowego artysty Albrechta Dürera. Późniejsze badania dendrochronologiczne deski obrazu, wykonane w latach osiemdziesiątych XX wieku przez Tomasza Ważnego we współpracy z Józefem Flikiem, przeczą tym hipotezom. Na podstawie analizy próbek z podobrazia i innych źródeł ujawniono, że drzewo na nośnik toruńskiego portretu zostało ścięte około 1571 roku. W związku z tym Józef Flik wydatował obraz na czas około 1580 roku. Badacz ten próbował też związać autorstwo obrazu z postacią Marcusa Gheeraertsa, wskazując na niezbite podobieństwo ujęcia toruńskiego portretu z grafiką Theodora de Bry, który współpracował z tym pierwszym. Mimo tych sugestii nadal przyjmuje się, że autor toruńskiego wizerunku Kopernika pozostaje nieustalony.

Wyjaśnienia wymaga utrwalona w tradycji nazwa portretu – określa się go mianem „gimnazjalnego”, ponieważ jego historia związana jest z toruńskim Gimnazjum Akademickim. Już najstarszy, sporządzony w 1594 roku opis tej słynnej protestanckiej szkoły informuje, że w gimnazjalnej bibliotece umiejscowionej na drugim piętrze pofranciszkańskiego klasztoru przy kościele NMP przechowywany był wizerunek astronoma. Wisiał na ścianie obok dużych, wysokich, przestronnych półek na książki, kilku stołów, krzeseł i ław. Obraz pozostał w późniejszych latach na wyposażeniu szkoły, która w XIX wieku przekształcona została w królewskie pruskie gimnazjum, a w 1920 roku stała się polskim Gimnazjum i Liceum nr 1, noszącym do dzisiaj imię Kopernika. Portret astronoma należy do najważniejszych obiektów z kolekcji dawnego toruńskiego gimnazjum. Do muzeum w Ratuszu Staromiejskim trafił dopiero w początku XX wieku. Obecnie jest eksponowany w obszernej Sali Mieszczańskiej, zajmując wyjątkowe miejsce w galerii portretów mieszczan toruńskich namalowanych w XVI-XVIII stuleciu.

Warto podkreślić, że w grupie najwcześniejszych, bo powstałych już w XVI wieku wizerunków Mikołaja Kopernika, portret gimnazjalny astronoma wyróżnia się nieprzeciętną techniką wykonania i wysokim poziomem artystycznym, przewyższającym zarówno drugi toruński portret z epitafium w kościele świętojańskim, jak i wizerunek autorstwa Tobiasa Stimmera umieszczony na kwaterze zegara astronomicznego w Strasburgu. To właśnie ten obraz, oglądany w sali toruńskiego ratusza przez tysięce zwiedzających, jest najbardziej rozpowszechnionym w świecie przedstawieniem wielkiego astronoma. Nic zatem dziwnego, że mimo pewnych artystycznych niedociągnieć uznawany jest za zabytek wręcz bezcenny.

Lokalizacja

Metadane