Ruiny klasztoru dominikańskiego

W Toruniu, między Zaułkiem Prosowym i ulicą Dominikańską, zachowały się relikty kościoła i klasztoru dominikanów, który był ważnym miejscem dla rodziny Mikołaja Kopernika.

Z racji zamieszkiwania na terenie Starego Miasta Torunia rodzice wielkiego astronoma należeli do parafii staromiejskiej, której sercem był kościół farny pw. Św. Janów. Nie była to jednak jedyna odwiedzana przez nich świątynia. Zgodnie z pobożnym zwyczajem popularnym w średniowieczu wśród miejskich elit, Mikołaj i Barbara Kopernikowie związali się duchowo z zakonem dominikanów stając się tzw. tercjarzami – członkami trzeciego, świeckiego zakonu św. Dominika. Z tego powodu odwiedzali położony na terenie Nowego Miasta Torunia dominikański klasztor z kościołem św. Mikołaja.

Historia obecności dominikanów w Toruniu sięga 1263 roku. Otrzymali oni wówczas od wielkiego mistrza Anno von Sangershausena parcelę położoną za wschodnimi murami Starego Miasta Torunia, która wkrótce została objęta granicami lokowanego w 1264 roku Nowego Miasta. Pierwsza budowla kościelna w tym miejscu musiała powstać bardzo szybko po osadzeniu dominikanów. Częściowo zniszczona podczas najazdu Prusów w 1266 roku, była później odbudowywana i rozbudowywana.

Najważniejsze prace budowlane, które polegały na wzniesieniu chóru i rozbudowanego korpusu nawowego kościoła pw. Św. Mikołaja, zostały ukończone około połowy XIV wieku. W ich wyniku powstała murowana z cegły asymetryczna budowla quasi-dwunawowa, z wyodrębnionym, dostawionym od wschodu prezbiterium. Nawa główna oraz nieco węższa nawa południowa tworzyły pięcioprzęsłową przestronną halę o wysokości ok. 20 m, krytą wspólnym dachem, o wschodnim przęśle nieco węższym od pozostałych, od zachodu zamkniętą ścianą o ukośnym przebiegu (wzdłuż parceli). Przęsła nawy głównej miały plan zbliżony do kwadratu. Forma sklepień nie jest znana, wiadomo jednak, że opierały się na ośmiobocznych filarach. Od wschodu nawa południowa skomunikowana była z kaplicą wzniesioną na rzucie pięcioboku z ośmioboku (pierwotnie pw. Krzyża św., w okresie nowożytnym – św. Jacka). Po stronie południowej mieścił się rząd prostokątnych kaplic. Dużo węższa i znacznie niższa północna nawa boczna sklepiona była krzyżowo. Prezbiterium wydłużone, czteroprzęsłowe, było zamknięte pięciobokiem z ośmioboku, z lekką dewiacją osi w stosunku do osi nawy głównej. Od północy zlokalizowano przestronną, prostokątną zakrystię ze sfazowanym narożem północno-wschodnim. W prezbiterium oraz w korpusie przed wejściem do prezbiterium znajdowały się dwie zasklepione krypty.

Zwarta bryła kościoła, z nakrytą wspólnym dwuspadowym dachem częścią halową, była oszkarpowana szkarpami jednouskokowymi. Zamykały ją dwa szczyty sterczynowe od zachodu (9-osiowy) i wschodu (7-osiowy), przy czym w szczyt wschodni wbudowana była wieloboczna, niska sygnaturka. Po stronie południowej znajdował się rząd kaplic, niski, o wspólnej ścianie obwodowej, nakryty dachem pulpitowym. Prezbiterium było również niższe od korpusu, oszkarpowane przyporami dwuskokowymi i nakryte wielopołaciowym dachem. Po stronie północnej wspólna połać dachu kryła dużo niższą, dwukondygnacyjną zakrystię. Asymetrię rzutu niwelowały zabudowania klasztorne od północy, integrujące niższą nawę północną. Dominantą całości była bryła halowego korpusu kościoła.

Bardzo ważnym elementem oddziaływania religijnego dominikanów toruńskich, który mógł również przyciągać rodzinę Kopernika, były relikwie Krzyża Św. znajdujące się w kościele klasztornym, przechowywane od końca XIV wieku w kaplicy Krzyża Św. Ich obecność sprzyjała propagowaniu kultu Męki Pańskiej i związanych z nim praktyk religijnych. W przestrzeni kościoła znajdował się także słynący z cudów krucyfiks z naturalnymi włosami oraz obraz Matki Bożej w typie tzw. Bömische Gnadenbild. Kościół udostępniany był wielu bractwom korzystającym z gościnności i posługi duszpasterskiej dominikanów. Zakonnicy opiekowali się również dwoma konwentami tercjarek położonymi przy ul. Panieńskiej w pobliżu klasztoru, a także tercjarzami, którzy nie mieszkali w oddzielnych domach, lecz skupiali się na prowadzeniu odpowiedniego życia duchowego. Właśnie tego typu tercjarzem był ojciec Mikołaja Kopernika, Mikołaj Kopernik senior, a także matka astronoma, Barbara Kopernik z toruńskiego rodu Watzenrode.

Kościół św. Mikołaja i przylegający do niego klasztor dominikański prezentowały się okazale zarówno w czasach Kopernika jak i w kolejnych stuleciach, gdy mimo sukcesów reformacji pozostały w rękach kaznodziejskiego zakonu. Niestety, cały omawiany zespół zabudowań nie dotrwał do współczesności. Po kasacie klasztoru, do której doszło w 1820 roku, kościół był użytkowany tylko jako magazyn, a w 1834 r został całkowicie rozebrany. Zlikwidowano też zabudowania klasztorne. Toruńskie założenie dominikańskie znane jest jedynie ze źródeł ikonograficznych oraz badań archeologicznych, po których pozostawiono odsłonięte najniższe partie murów świątyni i klasztoru.

Lokalizacja

Metadane