Chrzcielnica w kościele św. Janów

Chrzcielnica z kaplicy kopernikańskiej jest najstarszym zachowanym elementem wyposażenia liturgicznego kościoła św. Janów. To właśnie przy niej Mikołaj Kopernik otrzymał w 1473 roku sakrament chrztu.

Najważniejszą i najstarszą częścią chrzcielnicy jest jej metalowa czasza. Została ona odlana metodą na wosk tracony. Jej dolną część do 1/3 wysokości zdobią koncentryczne pierścienie oraz pas inskrypcji, wyżej na płaszczu umieszczono nieregularny fryz z 14 ostrołucznych arkadek. Na wydatnym otoku misy umieszczone są naprzeciwlegle nieduże stylizowane główki lwów odlane według jednego modelu – musiały one być związane z pierwotnym systemem zamykania niezachowanej do dziś pierwotnej pokrywy, która istniała jeszcze w połowie XVII wieku. Obecna pokrywa, wykonana z drewna i polichromowana, została wykonana specjalnie dla tej chrzcielnicy w XVIII wieku. Wieńczy ją rzeźba przedstawiająca Jana Chrzciciela udzielającego chrztu Jezusowi.

Świętojańska chrzcielnica jest jednym z zaledwie dwóch tego typu obiektów zachowanych na terenach dawnego państwa zakonnego w Prusach. Musiała być obiektem kosztownym i prestiżowym, choć jednocześnie jest dziełem pod wieloma względami nietypowym, do tego dość prymitywnym technologicznie. Pseudokielichowa forma, utworzona z wykorzystaniem metalu i kamienia (co jest zabiegiem w tym czasie zupełnie nie spotykanym), odstaje od powszechnej od końca XIII wieku typologii chrzcielnic metalowych na obszarze nadbałtyckim, które najczęściej otrzymywały formę głębokiej kadzi.

Program ideowy chrzcielnic, choćby najprostszy, był zawsze odbiciem myśli teologicznej i wyrażał rangę sakramentu chrztu. Chrzcielnica toruńska prezentuje jednak niezmiernie ograniczony i niespójny dobór dekoracji. Arkadki są wprawdzie powszechnie spotykane w średniowiecznych chrzcielnicach, ale zaskakuje ich liczba, której nie da się powiązać z symboliką baptyzmalną. Inskrypcja, umieszczona w całkiem nietypowym miejscu, u dołu czaszy zamiast wzdłuż jej otoku, składa się z 65 znaków literowych, które nie układają się w żadną treść. Próby odczytania napisu podejmowano już od XIX wieku – jedna z interpretacji zakładała, że może to być go najstarszy zabytek polszczyzny. Napis nie ma jednak żadnego sensu. Budują go rozpoznawalne wczesnogotyckie znaki majuskułowe o kroju kapitał i uncjał (czasem krój tej samej, powtarzającej się litery, jest różny), z użyciem ligatur VA i znaku tyrońskiego ET orz liczne litery odwrócone w odbiciu lustrzanym (w tym trzykrotnie powtarzająca się, obrócona dodatkowo o 90 stopni, litera „S”).

Zarówno osadzenie inskrypcji u dołu, jak i zdobienia pierścieniami, wreszcie napis ułożony z przypadkowych znaków (być może o znaczeniu apotropaicznym, tj. mającym magicznie chronić przed złem) wskazują na wykonanie chrzcielnicy w warsztacie glokengiessera, czyli rzemieślnika specjalizującego się w odlewaniu dzwonów. Misa chrzcielnicy kształtem i dekoracją przypomina ściętą tzw. czapę dzwonu, odwróconą o 180 stopni. Odlano ją z metalu o dużej dźwięczności – brązu dzwonowego, zwanego cynowym, opartego na połączeniu miedzi i cyny w stosunku ok. 70% do ok. 14%.

Eksperymentalny, niepowtarzalny kształt, zastosowane rozwiązanie materiałowe (połączenie czaszy z kamiennym trzonem) pozwalają dość nisko ocenić warsztat odlewniczy, ale są zarazem przesłanką za dość wczesnym datowaniem chrzcielnicy. Mogła ona postać jeszcze w XIII wieku, zanim na obszarze nadbałtyckim upowszechniła się forma kadzi. Za takim datowaniem przemawia też forma arkadek z trójlistnym, prostym maswerkiem oraz krój liternictwa.

Należy przyjąć, iż toruńska chrzcielnica z kaplicy kopernikańskiej jest najstarszym zachowanym elementem wyposażenia liturgicznego fary staromiejskiej. Zgodnie z tzw. przymusem parafialnym chrzczono przy niej w średniowieczu wszystkie dzieci urodzone na obszarze Starego Miasta Torunia, w tym również potomstwo Barbary i Mikołaja Koperników, rodziców słynnego astronoma, którzy należeli do tutejszej parafii. Chrzcielnica stała jednak za ich czasów w innym miejscu. Wiemy, że na początku XIX wieku odnotowana była przy pierwszym od wschodu filarze po południowej stronie kościoła. Do tzw. kaplicy kopernikańskiej przeniesiono ją w latach 80. XIX wieku. Najprawdopodobniej właśnie przy tej okazji wykonano zachowaną do dzisiaj, kolistą, profilowaną stopę z ceramiki i zaprawy, na której spoczywa metalowa czasza chrzcielnicy.

Lokalizacja

Metadane