Epitafium Kopernika w kościele św. Janów

Renesansowe epitafium zawieszone na zachodniej ścianie kaplicy Aniołów Stróżów kościoła świętojańskiego w Toruniu jest bezcennym świadectwem pamięci dawnych torunian o astronomie. Umieszczony w nim obraz należy do najstarszych wizerunków Mikołaja Kopernika.

Na obrazie epitafijnym Kopernik ukazany został na tle szaro-zielonej ściany w stroju kanonika - czarnej szacie i czerwonym kaftanie bez rękawów. Uczony ma złożone do modlitwy ręce, a jego wzrok skierowany jest bezpośrednio na obserwatora, ignorując nieco znajdujące się w tle okno z krucyfiksem, pod którym dostrzec można czaszkę ludzką, piszczel i kamienie - symbole śmierci i przemijania. Przez otwór okienny rozpościera się widok na odległy, górzysty i malowniczy krajobraz, co dodaje obrazowi głębi i kontekstu. Nad głową astronoma znajduje się półka z przyrządami astronomicznymi: cyrklem i sferą armilarną.

Interesująco przedstawia się problem łacińskiej sentencji zamieszczonej w dolnej partii obrazu epitafijnego: NON PAREM PAULO GRATIA[M] REQUIRO/VENITAM PETRI NEQ[UE] POSCO, SED QUAM/IN CRUCIS LIGNO DEDERAS LATRONI/SEDULUS ORO. Jest to 32 zwrotka ody opisującej Mękę Pańską napisanej przez włoskiego humanistę Eneasza Sylwiusza Piccolominiego, który w swojej karierze duchownej osiągnął godność biskupa warmińskiego (1457) i zasiadł na tronie papieskim jako Pius II (1458-1464). Treść tego napisu jest niezwykle intrygująca. W języku polskim brzmi ona bowiem: „Nie żądam łaski równej (łasce okazanej) Pawłowi, ani nie domagam się przebaczenia (danego) Piotrowi, ale pokornie proszę o tę, jakiej na krzyżu udzieliłeś łotrowi”. Tekst, zawierający odważną sugestię porównania portretowanej postaci z przestępcą, skłaniał naukowców do stawiania wielu hipotez. Sugerowano, że wyboru tej sentencji dokonał sam Kopernik umieszczając ją na odwrociu swego niezachowanego portretu, który stał się wzorem późniejszych wizerunków. Co ciekawe, ten sam napis miał znajdować się na ścianie komnaty na zamku w Olsztynie użytkowanej przez Kopernika. Przywołanie wspomnianego fragmentu literackiego mogło być interpretowane jako wyznanie winy polegającej na głoszeniu teorii naukowej sprzecznej z punktem widzenia Kościoła.

Epitafium powstało w latach osiemdziesiątych XVI wieku. Zostało ufundowane przez toruńskiego lekarza Melchiora Pirnesiusa, który upamiętniając Mikołaja Kopernika chciał podkreślić jego związki z Toruniem i medycyną. Atrybuty świadczące o astronomicznych zainteresowaniach uczonego, czyli cyrkiel i sfera armilarna widoczne na półce w prawym górnym rogu obrazu, wprowadzono dopiero podczas renowacji epitafium wykonanej na początku XVII wieku przez jezuitów, którzy byli wówczas gospodarzami kościoła świętojańskiego. Również w tym samym czasie do epitafium dodano półokrągłą nadstawę z tondem, w którym umieszczono portret zmarłego w Toruniu w 1501 roku króla Jana Olbrachta. Sąsiadują z nim po bokach malowane tarcze z herbem Królestwa Polskiego i Prus Królewskich.

Pewne zmiany w wyglądzie epitafium przyniosły lata trzydzieste XVIII wieku, gdy z inicjatywy toruńskiego rajcy Jakuba Kazimierza Rubinkowskiego przeprowadzono renowację obiektu i dodano napisy winiejące w gzymsach pod i nad obrazem z wizerunkiem Kopernika. Obraz epitafijny z toruńskiej katedry bywa często porównywany z tzw. portretem gimnazjalnym astronoma. Oba zawierają podobieństwa w ujęciu postaci oraz ubioru portretowanego uczonego, ale obraz z epitafium jest bez wątpienia dziełem dużo słabszym pod względem jakości artystycznej od drugiego toruńskiego portretu, który mógł być dla niego pierwowzorem.

Trudno dokładnie ustalić, w którym miejscu epitafium było zawieszone pierwotnie. Dopiero od końca XIX wieku znajduje się w obecnej lokalizacji, tj. Kaplicy Aniołów Stróżów, nazywanej również kaplicą kopernikańską. Wcześniej wisiało najprawdopodobniej nieopodal, na zachodnim filarze wieży. Jego obecność była zauważana już od początku XVII wieku przez odwiedzających Toruń podróżników i wizytatorów kościoła. Część z nich podziwiając ten obiekt nabierała całkowicie błędnego przekonania, że toruńska świątynia stanowi miejsce pochówku Kopernika.

Lokalizacja

Metadane