Gotyckie fasady dwóch średniowiecznych kamienic skrywają nowoczesne muzeum poświęcone wybitnemu uczonemu - Dom Mikołaja Kopernika. Do jego odwiedzin zachęcają historyczne wnętrza, ciekawe eksponaty i interaktywne stanowiska multimedialne, a także opinie historyków uznające to miejsce za dom rodzinny astronoma.
W Domu Mikołaja Kopernika, będącym oddziałem Muzeum Okręgowego w Toruniu, można zapoznać się z biografią i dziełem Kopernika, a także z zagadnieniami z zakresu historii nauki, zwłaszcza astronomii. To jednak nie wszystko. Historyczne wnętrza kamienicy nr 15, w tym wspaniała wielka sień z kupieckim kantorkiem i udostępniona po ostatniej modernizacji obszerna przestrzeń zlokalizowana pod średniowieczną więźbą dachową, przybliżają atmosferę i warunki życia mieszczańskich rodzin w Toruniu w XV-XVIII wieku. Zwiedzając to miejsce można poczuć się jak w odwiedzinach u rodziny Kopernika. Takie wrażenia wzmacnia świadomość, że rodzice astronoma byli właścicielami tej właśnie kamienicy w 1473 roku, a więc w momencie przyjścia na świat Mikołaja.
Muzeum jest jedną z największych atrakcji turystycznych Torunia, odwiedzaną rocznie przez setki tysięcy turystów z Polski i całego świata. W ramach ścieżki zwiedzania nowej wystawy stałej, opisanej w trzech wersjach językowych, dostępne są liczne stanowiska multimedialne, które pozwalają przekazać ważne informacje historyczne, a także np. przedstawić działalnie dawnych instrumentów naukowych. Ekspozycje można poznawać z pomocą audioprzewodnika i aplikacji na smartfony. Obiekt jest przystosowany do odwiedzin przez osoby z niepełnosprawnościami, cieszy się również dużą popularnością wśród rodzin z dziećmi.
Dom Mikołaja Kopernika jest najmłodszym z trzech działających na świecie muzeów poświęconych twórcy teorii heliocentrycznej. Pozostałe dwa to Muzeum Mikołaja Kopernika w Rzymie (obecnie mieszczące się na Monte Mario), utworzone w 1879 r. przez Artura Wołyńskiego (1844—1892) oraz Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku, powołane w roku 1948 z inicjatywy Związku Historyków Sztuki i Kultury.
Pierwsze głosy postulujące utworzenie muzeum kopernikańskiego w rodzinnym mieście astronoma pojawiły się już w 1923 roku podczas obchodów 450. rocznicy urodzin Mikołaja Kopernika. Uczestnicy zorganizowanego z tej okazji w Toruniu zjazdu Miłośników Astronomii proponowali, aby umieścić nową placówkę w kamienicy przy ul. Kopernika 17 (dawniej św. Anny), którą uważano wówczas błędnie za dom urodzin astronoma. Pomysł ten zrealizowano jednak dopiero po wojnie. W dniu 5 czerwca 1960 roku nastąpiło uroczyste otwarcie pierwszej wystawy stałej w Domu Mikołaja Kopernika (w kamienicy nr 17).
Niezwykle korzystne warunki rozwoju muzeum kopernikańskiego przypadły na okres 1966—1973, gdy Toruń wraz z całą Polską przygotowywał się do jubileuszu 500-lecia urodzin astronoma. Zrealizowano wówczas pomysł powiększenia muzeum o sąsiednią kamienicę nr 15. W wyniku przeprowadzonych w latach 50. i 70. prac konserwatorskich fasady obu budynków przywrócono do wyglądu z XV wieku, a ich wnętrza zaadaptowano do nowej funkcji. Co ciekawe, w tym czasie nie było jeszcze wiadomo, że to właśnie kamienica nr 15, a nie sąsiednia (nr 17) była w rzeczywistości własnością Koperników (ustalono to dopiero w latach osiemdziesiątych!).
Wspaniałe ekspozycje i wnętrza to jedynie wycinek działalności tutejszego muzeum. Dom Mikołaja Kopernika jest bowiem placówką gromadzącą eksponaty związane z Mikołajem Kopernikiem oraz historią nauki w czasach dawnych. Na wystawie stałej prezentowana jest tylko cześć bogatej kolekcji przyrządów naukowych, na które składa się grupa zegarów słonecznych, cyrkle, teleskopy, mikroskopy, globus. Kolekcja ta pozwala zilustrować wyposażenie pracowni uczonych w czasach dawnych. Do perełek tutejszych zbiorów należy cyrkiel Jana Heweliusza, przyrząd własnoręcznie wykonany i sygnowany przez tego znanego gdańskiego astronoma.
Poza instrumentami naukowymi muzeum gromadzi artefakty sztuki i kultury grupowane w zależności od rodzaju poszczególnego zabytku. Kolekcję kopernikanów stanowią materiały ikonograficzne przedstawiające astronoma w malarstwie, grafice, rzeźbie, medalierstwie, numizmatyce i tkaninie. Szczególną wartość mają zbiory graficzne, przekazane przez Janinę Gardzielewską i pochodzące z kolekcji znanego zbieracza Emeryka Hutten-Czapskiego, a także z zakupów własnych. Nie mniej istotna jest kolekcja rzeźby oraz zbiór medali i numizmatów, który obejmuje większość obiektów o tematyce kopernikańskiej, jakie powstały w Polsce i na świecie w tej formie artystycznej. Dopełnieniem artystycznie interesującej części kolekcji jest zbiór obejmujący plakaty polskie i zagraniczne związane bezpośrednio lub pośrednio z postacią Mikołaja Kopernika.
W skład zbiorów Domu Mikołaja Kopernika wchodzą również obiekty o nieco mniejszej wartości artystycznej, ale niezwykle ciekawe z perspektywy socjologicznej, bo ukazujące stosunek wielu narodów i społeczeństw do postaci Mikołaja Kopernika. Taki charakter ma m.in. zbiór filateliów, który zasięgiem terytorialnym obejmuje cały świat - obok znaczków polskich i europejskich znajdują się w nim obiekty o proweniencji niekiedy bardzo egzotycznej, pochodzące np. z Czadu, Gujany czy Republiki Dahomej (dzisiejszy Benin). Wraz z filateliami zbierane są również dawne i współczesne pocztówki. Ich zbiór składa się z pocztówek wydanych w latach 1897–1945, które stanowią ok. 1/5 kolekcji, oraz z pocztówek i widokówek wydanych po roku 1945. W tej ostatniej grupie znajdują się karty z wizerunkami Mikołaja Kopernika, widokówki z miast kopernikowskich (Fromborka, Grudziądza, Krakowa, Lidzbarka Warmińskiego), ze szlaku kopernikowskiego, Warmii oraz miast włoskich, w których przebywał astronom. Obok filateliów i pocztówek gromadzone są również dokumenty życia społecznego. Zbiór ten obejmuje przedmioty codziennego użytku, informatory, ulotki, gadżety reklamowe itp. będące formą kultu Mikołaja Kopernika.
